برنامه بهداشت مادر و کودک در ایران با فعالیت آموزشگاه عالی مامایی دانشگاه تهران در سال 1318 آغاز شد. سپس در سال 1319 بنگاه حمایت مادران و کودکان با هدف رفع نیازمندی های زنان باردار و بی بضاعت از طریق معالجههای سرپایی قبل از زایمان و بستری کردن آنان برای زایمان و دوره نقاهت تاسیس شد. در ابتدا فعالیت اصلی این بنگاه، زایمان در زایشگاه بود و سپس در اوائل سال 1326 زایمان و مراقبت از مادر و نوزاد در منزل نیز بر فعالیت آن اضافه شد. همزمان با آن، بنگاه خواجه نوری تاسیس و ارائه خدمات بهداشت مادر و کودک را شروع کرد. این بنگاه وابسته به وزارت بهداری بود که به سازمان مشترک مادر و کودک تبدیل شد.
در سال 1320 به علت شیوع قابل ملاحظه سیفلیس در ایران و وجود سایر بیماری های آمیزشی، مبارزه با این بیماری ها شروع شد و قانونی جهت اجرای آن از مجلس شورای ملی گذشت که به علت کمبود اعتبار فقط در تهران قابل اجرا بود. در سال 1331 برای دریافت کمکهای سازمان بهداشت جهانی در این زمینه، قراردادی بین دولت ایران و این سازمان منعقد شد. سرانجام این برنامه در سال 1334 ابتدا در تهران و سپس در سایر شهرستانها ادامه پیدا کرد. یکی از عملیات مبارزه با بیماریهای آمیزشی، معاینه زنان باردار برای جلوگیری از سرایت بیماری به نوزادان بود. بدین منظور زنان باردار هر 15 روز یکبار معاینه شده و مبتلایان تحت درمان قرار می گرفتند. در ضمن صدور گواهی تندرستی قبل از ازدواج اجباری و مبتلایان از اخذ گواهی تندرستی تا بهبودی کامل محروم می شدند. در آن سالها سلامت مادران همواره به منظور تامین سلامت نوزادان مورد توجه بود و سلامت کودکان یکی از مهمترین هدفهای بهداشت عمومی محسوب می شد. طبق گزارش فعالیتها و عملکرد وزارت بهداری در سال 1335، اداره بهداشت مادران و کودکان زیر نظر اداره کل بهداشت، برنامه سلامت کودکان را به عهده داشت.
مراقبتهای بهداشتی مادران در کشور از سال 1341 تا سال 1357 طی سه دوره برنامه های عمرانی سوم، چهارم و پنجم ارائه شده است.
طی برنامه عمرانی سوم (1341-1346) قانون تشکیل سپاه بهداشت در اردیبهشت ماه 1343 به تصویب رسید و اولین گروه در زمستان همان سال به روستاهای کشور اعزام شدند. سپاهیان بهداشت، فارغ التحصیل دانشکده های پزشکی و وابسته به آن و نیز تعدادی از دیپلمه های دبیرستان بودند که مازاد بر احتیاج ارتش تشخیص داده شده، خدمت وظیفه خود را در وزارت بهداری می گذراندند. افراد دارای دیپلم پس از آموزشهای خاص، تحت نظر پزشک در روستاها به امر بهداشت و درمان می پرداختند و یکی از وظایف آنان انجام مراقبتهای بهداشتی از مادران و کودکان بود. بر اساس نظر هیاتی که در سال1351 مسوول بررسی مسایل بهداشتی درمانی کشور بود، سپاه بهداشت بعد از هشت سال فعالیت به عللی مثل موقتی و کوتاه بودن مدت خدمت وظیفه، توجه و تمرکز بیشتر به خدمات درمانی، عدم توسعه شبکه های بهداشتی درمانی در سطح روستا، جوابگوی ارائه خدمات بهداشتی درمانی در مناطق روستائی کشور نبود.
در این دوران به دنبال اقدامهایی که در سطح کشور در مورد بهداشت مادر و کودک انجام شد، 50 کلینیک مادر وکودک در کشور احداث گردید که به امر درمان، مراقبت و آموزش زنان و واکسیناسیون می پرداختند. همزمان با احداث این کلینیکها در مرکز هر استان، سرویسهای سیار زایمان در منزل تاسیس و برای ماماهای محلی نیز کلاسهای آموزشی برگزار و لوازم مورد نیاز به آنان تحویل شد.
در دوران گذشته برای پیشبرد هدفهای بهداشتی درمانی، برحسب شرایط، گروههای مختلفی درکشور تربیت شده اند مثل کمک پزشک، بهدار، کمک بهیار و ماماهای روستائی و عشایری. در برنامه عمرانی چهارم با توجه به کمبود بسیار شدید کادر مامائی کشور، وزارت بهداری در سال 1348 طرح تربیت گروه اخیر یعنی ماماهای روستائی و عشایری را تصویب کرد. کلاسهای آموزشی این گروه ابتدا چهار ماهه و سپس نه ماهه و شرایط ورود به آن داشتن سوادی در حد ششم ابتدائی بود. تا پایان سال 1351 حدود 411 نفر مامای روستایی و عشایری تربیت شده بودند که تعدادی از آنان به علت سکونت در شهر از فعالیت امتناع کردند. نتیجه بررسی طرح فوق در سال1351 حاکی از آن بود که این برنامه به علت فقدان شبکه یا سازمانی که ماماهای تربیت شده را سرپرستی کرده، نیازهای مالی آنان را برآورد، مورد بهره برداری کامل قرار نگرفت.
از دیگر فعالیتهای بهداشتی درمانی در برنامه چهارم، احداث درمانگاههای روستائی برای ارائه خدمات به صورت نیمه سیاری توسط وزارت بهداری بود. پزشک، ماما، متصدی بهداشت و تنظیم خانواده از کارکنان شاغل در این درمانگاهها بودند. ماماها زایمانهای طبیعی را انجام داده، در مورد بیماریهای زنان و موارد دشوار زایمان، فقط تحت نظر پزشک و به دستور او اقدام می کردند.
از فعالیتهای عمده در برنامه عمرانی پنجم، برای تامین سلامت مادر و کودک می توان به معاینه منظم زنان باردار به منظور تشخیص رشد طبیعی جنین و سلامت زن آبستن و در صورت لزوم انجام زایمان در منزل و نیز معاینه کودکان صفر تا دو سال اشاره کرد.
یکی از بررسیهای انجام شده در آن دوران که تاحدی وضع موجود و نحوه ارائه خدمات را نشان میدهد طرح بررسی نحوه توسعه خدمات پزشکی و بهداشتی در آذربایجان غربی است که آغازی بود برای ارائه خدمات در روستاها توسط افراد پیراپزشک. این طرح در اسفند 1350 با همکاری سازمان بهداشت جهانی، وزارت بهداری، سازمان خدمات اجتماعی، دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی و سازمان برنامه در آذربایجان غربی به اجرا در آمد. (این استان در بین23 استان آن زمان در سطح متوسطی قرار داشت). در طرح مذکور، تربیت عوامل غیر پزشک به نام بهورز و بهداشت یار برای ارائه خدمات بهـــداشتی اولیه بود.
بررسی وضعیت موجود در منطقه مورد بررسی قبل از طرح مذکور نشان داد با وجود تاسیس مراکز متعدد و ارائه خدمات به مادران، اکثریت قریب به اتفاق زنان باردار به مراقبتهای قبل، حین و پس از زایمان و مامائی که به حداقل وسائل لازم مجهز باشد، دسترسی نداشتند. نتایج بررسی وضع موجود در شروع اجرای پروژه نشان می داد، از کل مادران باردارنیازمند مراقبتهای قبل از زایمان، تعداد مادرانی که با استفاده از مراکز بهداشت وزارت بهداری از پوشش کامل بهداشتی برخوردار بودند به 2 درصد و کسانی که پوشش نسبی داشتند به 1 درصد هم نمی رسید. به عبارت دیگر حدود 97 درصد مادران باردار در جامعه مورد بررسی در عمل از هیچگونه پوشش بهداشتی درمانی بهره مند نبودند. بر اساس نتایج اجرای این پروژه، پوشش مراقبتهای دوران بارداری طی سالهای اجرای طرح مطابق جدول افزایش یافت.
رسالت و اهداف برنامه:
یکی از ارکان مهم خدمات بهداشتی ارائه خدمت مناسب به مادران در دوران بارداری ، زایمان و پس از آن میباشد بر این اساس دیدگاه (visio) برنامه بر این است که باید هر مادری با هر وضعیتی از تندرستی، در هر زمانی از بارداری، حین زایمان و پس از زایمان (تا شش هفته) به مراکز ارائه دهنده خدمات در هر کجای نظام شبکه مراجعه و خدمت اثر بخش و کارآمد دریافت کند. کاهش بار بیماریهای ناشی از بارداری و زایمان و پس از آن در مادران و نوزادان ( تا 7 روز اول تولد ) رسالت این برنامه میباشد .گروه هدف این برنامه شامل زنان خواهان بارداری ، زنان باردار، حین زایمان و تا 42 روز پس از آن و نوزادان در هفته اول تولد است .
هدفهای برنامه مادران:
هدف کلی:
ارتقاء سطح سلامت مادران و ترویج مادری سالم
هدفهای اختصاصی:
- کاهش میزان مرگ ومیر ناشی از بارداری و زایمان و پس از آن
- کاهش میزان بیماری و معلولیتهای ناشی از بارداری و زایمان و پس از آن
وظایف در گروه:
1- تهیه و تدوین برنامه عملیاتی و نظارت بر اجرای آن در سطح شهرستانها ضمن طراحی مداخلات
2- پایش و ارزشیابی نحوه ارائه خدمت در واحدهای ارائه خدمت در واحد های مختلف ارائه خدمت
3- انجام طرح های تحقیقاتی کشوری و استانی ؛ تجزیه و تحلیل و بهربرداری از نتایج در استان
4- برگزاری دوره های آموزشی جهت کارکنان مرتبط در سطوح مختلف و تدریس در این دوره
5- ارزیابی اطلاعات و آمار فعالیتهای آموزشی، اجرایی و پژوهشی و کامپیوتری نمودن آن و ارسال به سطوح بالاتر
6- جلب مشارکت سایر بخشها در سطوح مختلف به منظور پیشبرد اهداف برنامه
7- نظارت بر اجرای برنامه توسط کارکنان بهداشت خانواده در سطوح مختلف ضمن ارائه راهکارها در صورت لزوم
8- گسترش برنامه های تبلیغاتی ضمن ارائه راهکا در صورت لزوم
9- برنامع ریزی در جهت تامین داروهای بهداشتی، مواد مصرفی و تجهیزات